Czy Erich Fromm wiedział jak żyć? "Mieć czy być" Ericha Fromma - krótka recenzja

Właśnie skończyłem lekturę książki "Mieć czy być" napisanej przez Ericha Fromma. Na blogu pisałem już o pierwszych wrażeniach z tej arcyciekawej lektury (tutaj). Zastanawiałem się wtedy czy autor zaproponuje jakąś praktyczną implementację wartości opisanych w książce. Tak się stało, ale nie mogę się czuć usatysfakcjonowany.

Fromm już na wstępie zakłada, że kapitalizm uniemożliwia pełne życie w tzw. modus bycia. Na obecną chwilę wydaje mi się, że ma on rację, gdyż nie jestem w stanie wyobrazić sobie powszechnego szczęścia w kapitalizmie w obecnym jego stadium rozwoju, nieudolnie pisałem o tym wczoraj w tym poście i przede wszystkich w komentarzach do niego. Jako jedyną formę powszechnej przewagi bycia nad posiadaniem widzi Fromm nowy, zupełnie odmienny od kapitalizmu system. Nie byłoby w tym nic dziwnego gdyby nie pewne utrudnienia we wprowadzeniu tego systemu. Autor proponuje rewolucję mającą na celu wprowadzenie nowego stanu, ja z kolei uważam, że potrzebna jest łagodna, powolna ewolucja tak, aby system kapitalistyczny przeminął nieomal niezauważalnie. Ludzie mogą nowo powstały twór nazywać nawet kapitalizmem mimo, że ze swoim pierwowzorem będzie miał niewiele wspólnego.

Sama koncepcja Fromma dotycząca działania państw wydaje mi się utopijna, niewłaściwa i niespójna. Niespójność najwyraźniej widać w miejscu gdzie proponuje on utworzenie naczelnej rady kultury, która rządziłaby etycznie na zasadzie autorytetów. Fromm pisze, że autorytety są bezsporne i łatwe do wskazania, co stoi w sprzeczności z jego wcześniejszą teorią przemijania autorytetów głoszącą iż autorytetem nie zostaję się na zawsze i bardzo łatwo tę "pozycję" utracić. Fromm jednak uparcie proponuje powierzenie losów państwa kilku auorytetom moralnym, którzy wokół siebie stworzyliby radę kultury sprawującą pieczę nad radą naukową i innymi niewymienionymi w książce radami.

Dla mnie obecnie lepszą alternatywą wydaję się być wybieranie autorytetów tak jak polityków przez głosowanie w jednomandatowych okręgach wyborczych. Pozostaje jednak jeszcze kwestia ludzkich wyborów. Nie wiadomo mianowicie jak skłonić ludzi by nie głosowali na puste obietnice kryjące się za ładną facjatą lecz na ludzi, którzy zapewnią zrównoważony rozwój w kierunku powszechnego szczęścia. Ludzi, którzy będą pracować nad wprowadzeniem planu w życie, a nie nad utrzymaniem wyników sondażowych na "właściwych" pozycjach. Wydaję się mi, że to wystarczy do zapoczątkowania kaskady pozytywnych zmian prowadzącej do ustanowienia nowego, alternatywnego dla kapitalizmu systemu. Pozostaje więc "tylko" pomyśleć jak umożliwić wykonanie tego pierwszego kroku.

Wróćmy jednak do "Mieć czy być". Książkę z czystym sumieniem mogę polecić każdemu kto nie boi się myśleć. Jest ona napisana w taki sposób, że wręcz nie sposób inteligentnemu człowiekowi zgodzić się ze wszystkimi wnioskami autora, co pobudza do własnych rozważań na temat poruszanych kwestii. Pomimo niewielkiej objętości książka potrafi zabrać dużo czasu, często bowiem po przeczytaniu strony czy dwóch uzyskujemy materiał do przemyśleń na kilka dobrych godzin. Wadą opisywanej pozycji jest jej nierówność, czasem przydarza się autorowi dygresja na kilka stron, która mało wnosi do tematu rozpraszając naszą uwagę. Dodatkowo na koniec Fromm serwuje nam opis utopijnej wersji świata próbując wmówić jednocześnie, że jest ona dosyć prosta do osiągnięcia. Czytając odnosiłem wrażenie, że ta część książki została dopisana później, być może na życzenie wydawcy, i jaj treść nie jest do końca przemyślana. Mimo tych wad jeszcze raz podkreślam, że "Mieć czy być" jest pozycją, po którą z pewnością warto sięgnąć.